छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म भोसले कुळात झाला, ज्यांचा इतिहास पराक्रमी आणि गौरवशाली आहे. या कुळातील मूळ पुरुष सुजनसिंह हे उदयपूरच्या शिसोदे राजघराण्यातील होते. इ. स. १३३४ च्या सुमारास सुजनसिंह आपले भाग्य आजमावण्यासाठी उत्तरेतून दक्षिणेत आला आणि बहामनी सुलतान हसनगंगूच्या सेवेत रुजू झाला. या काळात त्याने आणि त्याच्या वंशजांनी आपल्या पराक्रमाने भोसले कुळाचा गौरव वाढवला आणि "भोसले" हे आडनाव रूढ केले.

सुजनसिंह: भोसले कुळाचा पाया

सुजनसिंहाने बहामनी साम्राज्याच्या स्थापनेत महत्त्वाची भूमिका निभावली. इ. स. १३४६ मध्ये बादशहा महंमद तुघलकाने हसनगंगूचा पाडाव करण्यासाठी दक्षिणेत स्वारी केली. या युद्धात सुजनसिंह आणि त्याचा पुत्र दिलीपसिंह यांनी अपार शौर्य दाखवले. हसनगंगूने इ. स. १३४७ मध्ये गुलबर्गा येथे बहामनी राज्याची स्थापना केली आणि सुजनसिंहाला देवगिरी प्रांतातील १० गावांची जहागिरी आणि मोठी सरदारी बहाल केली. सुजनसिंहाचा मृत्यू इ. स. १३५५ मध्ये झाला, तेव्हा दिलीपसिंह कुटुंबप्रमुख बनले.

सिद्धजी ते भोसाजी: आडनावाचा उदय

दिलीपसिंहाचा पुत्र सिद्धजी हा कर्तबगार योद्धा होता. त्याने बहामनी सत्तेच्या रक्षणासाठी प्राणपणाने लढा दिला. सिद्धजीचा पुत्र भेरवसिंह ऊर्फ भोसाजी यांच्या पिढीपासून "भोसले" हे उपनाव रूढ झाले. भोसाजींच्या वंशजांनी या नावाचा गौरव पुढे नेला आणि भोसले कुळाची कीर्ती वाढवली.

Shivaji Maharaj : विदर्भातला 'तो' दगाबाज! ज्याने औरंगजेबाला सांगितलं होतं शिवराय कुठे लपले आहेत राणाकर्णसिंह आणि घोरपडे उपनाव

भोसाजींचे पणतू राणाकर्णसिंह आणि शुभकृष्णसिंह यांनी बहामनी सुलतान महंमद गवान यांच्या दक्षिण कोकण मोहिमेत भाग घेतला. इ. स. १४६९ मध्ये खेळणा (विशालगड) किल्ला जिंकण्यासाठी राणाकर्णसिंह आणि त्याचा पुत्र भीमसिंह यांनी घोरपडीच्या साहाय्याने किल्ल्याचा कडा चढून अभूतपूर्व पराक्रम केला. या लढाईत राणाकर्णसिंह धारातीर्थी पडला, पण त्यांच्या पराक्रमामुळे खेळणा किल्ला जिंकला गेला. सुलतानाने भीमसिंहाला "राजा घोरपडे बहादूर" हा किताब आणि मुधोळसह ८४ गावांची जहागिरी दिली. यापासून भोसले वंशाच्या एका शाखेला "घोरपडे" हे नाव प्राप्त झाले.

बहामनी काळातील सामाजिक बदल

बहामनी साम्राज्यात मुसलमानी सत्तेचा प्रभाव वाढला. इराण, तुर्कस्थान, अरबस्थान आणि अफगाणिस्तानातून आलेल्या सैनिक, सुफी, पीर आणि फकिरांनी दक्षिणेत आपले स्थान निर्माण केले. यामुळे सुफी मठ, दर्गे आणि मशिदींची स्थापना झाली. परंतु, या काळात हिंदूंचा छळही झाला. मंदिरे तोडली गेली, साधुसंतांना त्रास दिला गेला आणि धर्माचा लोप होण्याची भीती निर्माण झाली, असे इतिहासकार सेतुमाधवराव पगडी यांनी नमूद केले आहे. हिंदूंच्या दैनंदिन जीवनात उर्दू-फारसी संस्कृतीचा प्रभाव वाढला, ज्यामुळे पेहराव, बोली आणि चालीरीतींमध्ये बदल झाले.

सांस्कृतिक आणि धार्मिक आव्हाने

बहामनी काळात सुफी साधूंनी नाथपंथ आणि महानुभाव पंथांना आव्हान दिले. चौदाव्या शतकातील ज्ञानेश्वर, जनार्दन स्वामी, एकनाथ आणि दासोपंत यांच्या कार्याने मराठी संस्कृती आणि धर्माला स्थिरता मिळाली. पंधराव्या शतकात "गुरुचरित्र" आणि सोळाव्या शतकात एकनाथी भागवत आणि भावार्थ रामायण यांनी लोकांना प्रेरणा दिली. कोकणातील पोर्तुगीजांचा उच्छाद आणि मुस्लिम शाह्यांच्या आपसातील लढायांमुळे मराठा सरदारांना संधी मिळाली. भोसले, मोरे, मोहिते, घाटगे, जाधव अशी अनेक मराठा कुळे पुढे आली.

भोसले कुळाचा वारसा

शुभकृष्णसिंहाचे वंशज बाबाजी भोसले यांनी निजामशाहीच्या सेवेत प्रवेश केला आणि त्यांना पांडे पेडगावची जहागिरी मिळाली. त्यांचे पुत्र मालोजी आणि विठोजी यांनी भोसले कुळाचा वारसा पुढे नेला, ज्याचा परिणाम म्हणून पुढे छत्रपती शिवाजी महाराजांचा उदय झाला.

संदर्भ –

“महाराष्ट्राचा इतिहास – मराठा कालखंड (भाग : शिवकाल १६३० ते १७०७)” या डॉ. वि. गो. खोबरेकर लिखित पुस्तकामध्ये ही माहिती आढळते.

Shivaji Maharaj: छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात कर्जावर किती टक्के व्याज लागत होतं? उत्तर ऐकून थक्क व्हाल!